मान्छेलाई वस्तु र वस्तुलाई मान्छे मान्ने संस्कृतिलाई पहिचानौँ
- पञ्च विस्मृत
✍By Pancha Vismrit
मान्छेभित्रको मान्छे :
मैले जीवनमा धेरै जनासित प्रेम गरेँ । धेरै प्रेमपत्रहरु च्यातेँ । कतिलाई जलाएँ । अनि बल्ल बुझेँ, वास्तवमा प्रेम गर्नु ‘ह्य ूमन इन्स्टिङ्ट’ रहेछ । प्रेम गर्नु मान्छेको डीएनएमा टाँसिएर रहेको एक विशेषता नै रहेछ । हामी मानवजाति एक अर्कालाई यति धेरै प्रेम गर्दारहेछौँ कि कति बेला एक वस्तु (अब्जेक्ट)मा रुपान्तरित भइसक्छौँ या गरिसक्छौँ, त्यो कुरा पछि मात्र थाहा हुँदोरहेछ । र, जतिबेला थाहा हुन्छ, धेरै ढिलो समेत भइसकेको हुँदोरहेछ ।
हामीले देखेका छौँ, अथवा भोगेका छौँ— समाजमा एउटा सुन्दर र आदर्श परिवार कसरी पतन भएर जान्छ ? पारिवारिक संस्थामाथि अनास्था जगाउने दृश्यहरु किन देख्नुपर्छ हामीले ? जस्तो कि बलिउड स्टारहरु— मलाइका र अरबाजको डिभोर्स, ऋतिक र सुजानको डिभोर्स । हिजो मात्र आफ्नो पारिवारिक प्रेमजीवनको बखान गरेर नथाक्ने नेपाली सिलेब्रिटीका कथा समेत, कसलाई थाहा, भोलि डिभोर्समै टुङ्गिदैछ ? जस्तो कि अन्जु पन्त र मनोजराज सिवाकोटीको डिभोर्स । यस प्रसङ्गसँगै आउँछ अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पका रोमान्सका कथा । उनले किन तीन–तीन पल्ट विवाह गर्नु परेको होला ? प्रश्न उठ्दछ- एक विलिनियर भएर पनि पारिवारिक समस्यामा किन र कसरी फस्नु परेको होला ?
यता, नेपालको राजनीतिक अस्थिरताको जड के हो ? चुनावको नाटक गरेर नेताहरुले जनताको संवेदनासित कसरी र किन खेलवाड गर्नेगर्छन् ? विदेशमा, एक प्रतिष्ठित मल्टिनेशनल कम्पनीभित्र कामदार कसरी नर्कको अनुभूति गर्न बाध्य बन्दछन् ? मध्यपूर्वी मुलुकहरु के कारणले आतङ्कवादविरुद्ध युद्धरत हुनुपरेको हो ? अथवा आतङ्कवादी सङ्गठनहरुको जन्म किन भइरहेको छ त्यहाँ ? जसले गर्दा सिरियामा आज पनि सयौँ मान्छे मारिन्छन्, झिँगा मारेझैँ ।
यी आदिइत्यादि प्रश्नहरुको जबाफ ‘मान्छेलाई वस्तु र वस्तुलाई मान्छे मान्ने संस्कृति’को पहिचान गरेपछि सजिलै सुल्झन्छ ।
आधारभूत रुपमा हामी मान्छे हौँ । कति सामान्य कुरा, तर हामी सधैँ बिर्सन्छौँ । मान्छे यस्तो जीव हो जसको छातीभित्र अर्का मान्छेका लागि सहानुभूति, सद्भावको विशाल समुद्र छुपेको हुन्छ । मान्छेलाई काट्दा मान्छेलाई दुख्छ । एउटा पीडामा हुँदा अरुलाई पनि असर गर्छ । सहानुभूति अथवा समान अनुभूति, अथवा ट्रम्पको मनले सामान्य जीवनमा कस्तो अनुभूति गर्छ हाम्रा गाउँका साइँला बाले पनि त्यही नै गर्दछ । ट्रम्प र साइँला बाको छालाको रङ फरक देखिएता पनि तिनको रगतको रङ एउटै छ । तिनका शरीरका इन्द्रियहरु एकै खालका छन् ।
तर व्यवहारमा हामी यस दुर्दम यथार्थलाई सधैँ बिर्सने गर्दछौँ ।
मान्छेलाई वस्तु मान्ने संस्कृति :
यसको उदाहरण खोज्न म धेरै टाढा जान्नँ । म सम्झन्छु मेरी आमालाई, जसले जीवनभर मलाई मान्छे बनाउनमा कसरत गर्नुभयो । तर मैले आमालाई जहिल्यै वस्तुको रुपमा देखेँ । आमाबाट धेरै कुरा लिएँ, बस लिईरहेँ । आमाको लागि मेरो मनभित्र आदर र मायाको विशाल गोदाम थियो, तर समयमा कहिल्यै प्रयोगमा ल्याउन सकिनँ । र, जब त्यो विशाल गोदामको ताला खोल्नै लागेँ, जब आमाको स्नेह र मेरो जीवनमा परेको योगदान फर्काउने बेला भयो, जसको लागि म प्राय: सक्षम भइसकेको थिएँ, आमाले मलाई सदाका लागि छोडेर जानु भयो ।
उहाँको अन्तिम अनुहार समेत देख्न पाइनँ ।
यो मेरो लागि एक अपुरणीय क्षति थियो, तर मैले यसबाट धेरै कुरा सिकेँ । जस्तो कि मान्छेसित थरीथरीका अनुभूतिहरु हुन्छन्— सुखको अनुभूति, दु:ख–पीडाको अनुभूति, एक्लोपनको अनुभूति, पारिवारिक अनुभूति, सन्तान–सुखको, सन्तान–पीडाको अनुभूति, आदिइत्यादि । आमासित यी सबै खाले अनुभूतिहरु थिए । तर उहाँले कहिल्यै व्यक्त गर्नुभएन । अथवा मैले बुझ्ने शैलीमा कहिल्यै पनि व्यक्त गर्नुभएन । उहाँले लेख्न सक्नु भएन मैले जस्तै । जब ती र त्यस्ता अनुभूतिहरु व्यक्त गरिन्नन्, मान्छे एक वस्तुजस्तो झल्किन पुग्दोरहेछ- कठोर । हामी सिर्फ अनुहारमा अल्झिएका हुँदारहेछौँ । छातीभित्र के छ थाहा नपाएपछि हामी मान्छेलाई वस्तुको रुपमा व्यवहार गर्दारहेछौँ ।
म अहिले पनि ट्रम्पलाई ढुङ्गाजस्तो देख्छु । जसले मुस्लिमलाई अर्को ग्रहमा सारे मात्र विश्वमा शान्ति मिल्ने कुरा गरेर सिङ्गो मुस्लिम समुदायलाई चिढाए । उनका ‘हाउ टु गेट रिच’ का सिँढीहरु हाम्रा कदमका लागि लाग्दैनन्; यन्त्र (वस्तु)का लागि बनाइएका हुन् भन्ने अनुभूति पटकपटक हुन्छ मलाई । तर, ‘वी मेक अमेरिका ग्रेट अगेन’ जस्तो मर्मस्पर्शी अभिव्यक्तिका अघि मान्छे नतमस्तक नभइरहन सक्दैन । नेपालका कैयन प्रधानमन्त्री थोत्रो बसका घमण्डी चालक जस्ता लागे, जसले देशको राजनीतिलाई सही दिशातिर लैजाने आशासम्म त गर्न सकियो, भरोसा गर्न सकिएन । यहाँनेर एक मनले सम्मान गरेपनि अर्को मनले कुनै वस्तुलाईजस्तै गरेर आदेश दिइरह्यो— यसो हैन, उसो हुनुपर्थ्यो ! यी ठूल्ठूला नेताहरु आफ्ना अनुभूति, विशेष गरेर पीडानुभूतिहरु, तौलेर, छानेर मात्र व्यक्त गर्ने गर्दछन् । रिस, घृणा, द्वेष, घमण्डजस्ता अनुभूतिहरुको मात्र अभिव्यक्तिले मान्छेलाई झनै वस्तुको रुपमा प्रतिस्थापित गराउँदछ । फलत: देशका जनता प्रधानमन्त्री वा राष्ट्रपतिजस्तो सम्मानित व्यक्तिको नाममा दिनहूँ सयौँ गालीका शब्दावलीहरु प्रयोग गर्ने गर्दछन् । नेता जनता (मान्छे)लाई वस्तु देख्ने र जनता पनि नेता (मान्छे)लाई वस्तु नै ठान्ने संस्कृति यहीँनेर खुट्याउन सकिन्छ ।
मान्छे बन्न वास्तवमै मानवीय अनुभूतिहरुको अभिव्यक्ति हुन जरुरी छ, जसले मान्छेलाई छोऊस् । अथवा यसो भनौँ, मान्छे पीडामा छ भने उसले खुलेर रुन जरुरी छ । हाम्रो समाजमा ठूला मान्छे रुँदैनन् भन्ने मान्यता स्थापित भएको देखिन्छ, जसले गर्दा हामी आफ्नो पीडाव्यथा अभिव्यक्त गर्नबाट सधैँ वञ्चित छौँ । वास्तवमा मान्छे बन्न त नेपाल विद्युत प्राधिकरणका प्रबन्ध निर्देशक कुलमान घिसिङलेझैँ मिडियाको अगाडि भक्कानो फुटाउन जरुरी छ । यो व्यङ्ग्य हैन । मान्छे हुनुको राम्रो उदाहरण हुन् उनी ।
तपाइँले कहिल्यै बिचार गर्नु भएको छ ? हामी कमिलामाथि निर्ममतापूर्वक किन कुल्चन्छौँ ? कीराफटयाङ्ग्रामाथि किन झटारो हान्छौँ ? बस, यति कारणले कि यी जीवहरु आफ्नो पीडानुभूति व्यक्त गर्न सक्दैनन् ?
कुनै दिन मैले एक सम्पादकलाई लेखेको रोषपूर्ण प्रतिक्रिया पनि मान्छेलाई वस्तु मान्ने संस्कृतिको सन्दर्भसित मेल खान्छ । उक्त सम्पादकले मेरो कविता काटकुट पारेर थपथाप गरेपछि निक्कै लामो प्रतिक्रिया लेखेको थिएँ । यस्तो रोषपूृर्ण प्रतिकृया कि उक्त सम्पादकले भुले होलान्, तर म स्वयम्ले शायदै भुलौँला । विश्वास गर्नोस्, यदि सो सम्पादकले मेरो ठीक अघिल्तिर उभिएर मेरो बिचार मागेको भए म त्यति रुष्ट हुने थिइनँ । फरक यहीँनेर छुट्टिन्छ । सम्पादक सम्पादक नै हो । बस, उसको उपस्थिति र अनुपस्थितिले फरक पारेको । उसको उपस्थितिमा ऊ मान्छे–सम्पादक हो । तर, उसको अनुपस्थितिमा ऊ बस एक सम्पादक भयो । सम्पादक एक वस्तु (अब्जेक्ट) भयो ।
हामी सबै जना सामाजिक सन्जालको प्रयोग गर्छौँ, जुन कुरा उल्लेखनीय भएन । उल्लेखनीय कुरा भनेकोचाहिँ हामी के लेख्छौँ कमेन्टको रुपमा, जबाफको रुपमा भन्ने हो । तपाइँ हामीमध्ये धेरैले इन्टरनेटमा अति नै घिनलाग्दा कमेन्टहरु पढेको हुनुपर्दछ, अथवा हामी स्वयम्ले पनि लेखेको हुनुपर्दछ । अश्लील गालीहरु । जब हामी इन्टरनेटको माध्यमबाट त्यस्ता घिनलाग्दा कुराहरुले कसैमाथि प्रहार गर्छौँ, हाम्रो नजरमा सो व्यक्ति एक वस्तु (अब्जेक्ट) भइसकेको हुन्छ ।
इतिहास हेर्ने हो भने मान्छेलाई वस्तु मान्ने संस्कृति सबैभन्दा बढी दासप्रथा, कमलरीप्रथा, सतीप्रथा आदिमा देख्न सक्छौँ । नेपालमा चलेको गृहयुद्धताका पनि यस संस्कृति निक्कै फस्टाएको देखियो । अहिलेको सन्दर्भ हेर्ने हो भने सिरिया, अफगानिस्तान, इजरायल-प्यालेस्टाइन युद्ध आदिमा हामी मान्छेलाई वस्तु मान्ने संस्कृति निकै फस्टाएको देख्न सक्छौँ । धेरै मान्छे यस संस्कृतिलाई सन्नी लियोनको अनुहारमा पनि देख्ने गर्दछन् । यस संस्कृतिमा मान्छे सिर्फ वस्तु हो । मानवीय अनुभूतिविहीन वस्तु, मानौँ जसको कुनै मूल्य छैन ।
वस्तुलाई मान्छे मान्ने संस्कृति :
धेरै कमलाई थाहा हुनसक्छ, वस्तुले कसरी मान्छेको स्थान ओगटिरहेको छ ? वस्तु त्यतिबेला मान्छे बन्छ जब त्यसले मान्छेको माया पाउँछ, अथवा मान्छेको जस्तो व्यवहार पाउँछ, वस्तुको पनि मन भएजस्तै गरेर त्यसलाई आफ्नो मनमा स्थान दिइन्छ ।
म सानो उमेरदेखि नै नास्तिक बनेँ । हाम्रा हजुरबाले अनेक मन्त्र जप्दै ढुङ्गालाई पूजा गरेको देख्दा मलाई आश्चार्य लाग्थ्यो । खोलाखोल्सी, जङ्गल आदिइत्यादी स्थानहरुमा विभिन्न देवी देवताहरुलाई भोग दिने चलन मैले सानै उमेरदेखि देख्दै आएँ । पछि बजारतिर हरेक बिहान पिपलको बोटमा गएर पूजा गर्ने, अगरबत्ती बाल्ने गरेको देखेँ । वास्तवमा यी पूजारीहरु निर्जीव वस्तुलाई यति धेरै पूजा गर्छन् कि मानौँ ती वस्तु हैनन् । देवतालाई खुसी राखनुछ जसरी पनि । परिवारका सदस्य खुसी होऊन् नहोऊन् तर वस्तुलाई जसरी पनि खुसी बनाउनुछ ।
आजकल हामी सबै जना इन्टरनेट चलाउँछौँ । मान्छे भन्छन् संसार साँघुरो हुँदै गएको छ । तर यथार्थमा हामीबीच दूरी निक्कै बढ्दैगएको छ । हामी हाम्रो नजिकको मान्छेको नजिक त बसेका छौँ, तर संसार घुमिरहेका हुन्छौँ । हामीलाई हाम्रै छोराछोरीको त्यति याद आउँदैन जति हाम्रो मोबाइलफोनको याद आउँछ । यहीँनेर हामी सम्बन्ध विच्छेदमा कारकतत्वहरु खोतल्न सक्छौँ, बहुविवाहका कारणहरु भेटाउन सक्छौँ । अझ अतिवादका जराहरु पहिल्याउन सक्छौँ, जहाँ मान्छेहरु आफ्नो सिद्धान्त (वस्तु)लाई यतिधेरै माया गर्छन् कि सयौँ महिला विधुवा बन्छन्, त्यो केही हैन, सयौँ बालबच्चा टुहुरा हुन्छन्, त्यो केही हैन । वस्तुले मान्छेको स्थान ओगट्नु विनाशको सङ्केत बाहेक अरु के हुन सक्दछ ?
सारांश :
रिसाएको बेला मैले धेरै चोटि भित्तामा मुड्की बजारेको छु । ढुङ्गालाई फुटबल जस्तै हानेको छु । प्रेमपत्र जलाएको छु । मोबाइल फोन पछारेको छु । र, त्यसको ठीक उल्टो पीडामा भित्तामा घोप्टो परेर धेरै रोएको छु । ढुङ्गालाई पनि सजावटको सामानझैँ आँगनमा सजाएको छु । प्रेमपत्रहरु चुमेको छु । आफ्नो मोबाइल फोनलाई सिरानीमा राखेर शान्तिले निदाएको छु ।
अब आफै पहिचान गर्नोस् : कुन ‘मान्छेलाई वस्तु’ र कुन ‘वस्तुलाई मान्छे’ मान्ने संस्कृति हो ? र, यी दुईथरी संस्कृतिले हाम्रो जीवनमा कस्तो खालको भूमिका खेल्दै अाएका छन् ?
१९ मे, २०१७, केएसए
✍By Pancha Vismrit
मान्छेभित्रको मान्छे :
मैले जीवनमा धेरै जनासित प्रेम गरेँ । धेरै प्रेमपत्रहरु च्यातेँ । कतिलाई जलाएँ । अनि बल्ल बुझेँ, वास्तवमा प्रेम गर्नु ‘ह्य ूमन इन्स्टिङ्ट’ रहेछ । प्रेम गर्नु मान्छेको डीएनएमा टाँसिएर रहेको एक विशेषता नै रहेछ । हामी मानवजाति एक अर्कालाई यति धेरै प्रेम गर्दारहेछौँ कि कति बेला एक वस्तु (अब्जेक्ट)मा रुपान्तरित भइसक्छौँ या गरिसक्छौँ, त्यो कुरा पछि मात्र थाहा हुँदोरहेछ । र, जतिबेला थाहा हुन्छ, धेरै ढिलो समेत भइसकेको हुँदोरहेछ ।
हामीले देखेका छौँ, अथवा भोगेका छौँ— समाजमा एउटा सुन्दर र आदर्श परिवार कसरी पतन भएर जान्छ ? पारिवारिक संस्थामाथि अनास्था जगाउने दृश्यहरु किन देख्नुपर्छ हामीले ? जस्तो कि बलिउड स्टारहरु— मलाइका र अरबाजको डिभोर्स, ऋतिक र सुजानको डिभोर्स । हिजो मात्र आफ्नो पारिवारिक प्रेमजीवनको बखान गरेर नथाक्ने नेपाली सिलेब्रिटीका कथा समेत, कसलाई थाहा, भोलि डिभोर्समै टुङ्गिदैछ ? जस्तो कि अन्जु पन्त र मनोजराज सिवाकोटीको डिभोर्स । यस प्रसङ्गसँगै आउँछ अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पका रोमान्सका कथा । उनले किन तीन–तीन पल्ट विवाह गर्नु परेको होला ? प्रश्न उठ्दछ- एक विलिनियर भएर पनि पारिवारिक समस्यामा किन र कसरी फस्नु परेको होला ?
यता, नेपालको राजनीतिक अस्थिरताको जड के हो ? चुनावको नाटक गरेर नेताहरुले जनताको संवेदनासित कसरी र किन खेलवाड गर्नेगर्छन् ? विदेशमा, एक प्रतिष्ठित मल्टिनेशनल कम्पनीभित्र कामदार कसरी नर्कको अनुभूति गर्न बाध्य बन्दछन् ? मध्यपूर्वी मुलुकहरु के कारणले आतङ्कवादविरुद्ध युद्धरत हुनुपरेको हो ? अथवा आतङ्कवादी सङ्गठनहरुको जन्म किन भइरहेको छ त्यहाँ ? जसले गर्दा सिरियामा आज पनि सयौँ मान्छे मारिन्छन्, झिँगा मारेझैँ ।
यी आदिइत्यादि प्रश्नहरुको जबाफ ‘मान्छेलाई वस्तु र वस्तुलाई मान्छे मान्ने संस्कृति’को पहिचान गरेपछि सजिलै सुल्झन्छ ।
आधारभूत रुपमा हामी मान्छे हौँ । कति सामान्य कुरा, तर हामी सधैँ बिर्सन्छौँ । मान्छे यस्तो जीव हो जसको छातीभित्र अर्का मान्छेका लागि सहानुभूति, सद्भावको विशाल समुद्र छुपेको हुन्छ । मान्छेलाई काट्दा मान्छेलाई दुख्छ । एउटा पीडामा हुँदा अरुलाई पनि असर गर्छ । सहानुभूति अथवा समान अनुभूति, अथवा ट्रम्पको मनले सामान्य जीवनमा कस्तो अनुभूति गर्छ हाम्रा गाउँका साइँला बाले पनि त्यही नै गर्दछ । ट्रम्प र साइँला बाको छालाको रङ फरक देखिएता पनि तिनको रगतको रङ एउटै छ । तिनका शरीरका इन्द्रियहरु एकै खालका छन् ।
तर व्यवहारमा हामी यस दुर्दम यथार्थलाई सधैँ बिर्सने गर्दछौँ ।
मान्छेलाई वस्तु मान्ने संस्कृति :
यसको उदाहरण खोज्न म धेरै टाढा जान्नँ । म सम्झन्छु मेरी आमालाई, जसले जीवनभर मलाई मान्छे बनाउनमा कसरत गर्नुभयो । तर मैले आमालाई जहिल्यै वस्तुको रुपमा देखेँ । आमाबाट धेरै कुरा लिएँ, बस लिईरहेँ । आमाको लागि मेरो मनभित्र आदर र मायाको विशाल गोदाम थियो, तर समयमा कहिल्यै प्रयोगमा ल्याउन सकिनँ । र, जब त्यो विशाल गोदामको ताला खोल्नै लागेँ, जब आमाको स्नेह र मेरो जीवनमा परेको योगदान फर्काउने बेला भयो, जसको लागि म प्राय: सक्षम भइसकेको थिएँ, आमाले मलाई सदाका लागि छोडेर जानु भयो ।
उहाँको अन्तिम अनुहार समेत देख्न पाइनँ ।
यो मेरो लागि एक अपुरणीय क्षति थियो, तर मैले यसबाट धेरै कुरा सिकेँ । जस्तो कि मान्छेसित थरीथरीका अनुभूतिहरु हुन्छन्— सुखको अनुभूति, दु:ख–पीडाको अनुभूति, एक्लोपनको अनुभूति, पारिवारिक अनुभूति, सन्तान–सुखको, सन्तान–पीडाको अनुभूति, आदिइत्यादि । आमासित यी सबै खाले अनुभूतिहरु थिए । तर उहाँले कहिल्यै व्यक्त गर्नुभएन । अथवा मैले बुझ्ने शैलीमा कहिल्यै पनि व्यक्त गर्नुभएन । उहाँले लेख्न सक्नु भएन मैले जस्तै । जब ती र त्यस्ता अनुभूतिहरु व्यक्त गरिन्नन्, मान्छे एक वस्तुजस्तो झल्किन पुग्दोरहेछ- कठोर । हामी सिर्फ अनुहारमा अल्झिएका हुँदारहेछौँ । छातीभित्र के छ थाहा नपाएपछि हामी मान्छेलाई वस्तुको रुपमा व्यवहार गर्दारहेछौँ ।
म अहिले पनि ट्रम्पलाई ढुङ्गाजस्तो देख्छु । जसले मुस्लिमलाई अर्को ग्रहमा सारे मात्र विश्वमा शान्ति मिल्ने कुरा गरेर सिङ्गो मुस्लिम समुदायलाई चिढाए । उनका ‘हाउ टु गेट रिच’ का सिँढीहरु हाम्रा कदमका लागि लाग्दैनन्; यन्त्र (वस्तु)का लागि बनाइएका हुन् भन्ने अनुभूति पटकपटक हुन्छ मलाई । तर, ‘वी मेक अमेरिका ग्रेट अगेन’ जस्तो मर्मस्पर्शी अभिव्यक्तिका अघि मान्छे नतमस्तक नभइरहन सक्दैन । नेपालका कैयन प्रधानमन्त्री थोत्रो बसका घमण्डी चालक जस्ता लागे, जसले देशको राजनीतिलाई सही दिशातिर लैजाने आशासम्म त गर्न सकियो, भरोसा गर्न सकिएन । यहाँनेर एक मनले सम्मान गरेपनि अर्को मनले कुनै वस्तुलाईजस्तै गरेर आदेश दिइरह्यो— यसो हैन, उसो हुनुपर्थ्यो ! यी ठूल्ठूला नेताहरु आफ्ना अनुभूति, विशेष गरेर पीडानुभूतिहरु, तौलेर, छानेर मात्र व्यक्त गर्ने गर्दछन् । रिस, घृणा, द्वेष, घमण्डजस्ता अनुभूतिहरुको मात्र अभिव्यक्तिले मान्छेलाई झनै वस्तुको रुपमा प्रतिस्थापित गराउँदछ । फलत: देशका जनता प्रधानमन्त्री वा राष्ट्रपतिजस्तो सम्मानित व्यक्तिको नाममा दिनहूँ सयौँ गालीका शब्दावलीहरु प्रयोग गर्ने गर्दछन् । नेता जनता (मान्छे)लाई वस्तु देख्ने र जनता पनि नेता (मान्छे)लाई वस्तु नै ठान्ने संस्कृति यहीँनेर खुट्याउन सकिन्छ ।
मान्छे बन्न वास्तवमै मानवीय अनुभूतिहरुको अभिव्यक्ति हुन जरुरी छ, जसले मान्छेलाई छोऊस् । अथवा यसो भनौँ, मान्छे पीडामा छ भने उसले खुलेर रुन जरुरी छ । हाम्रो समाजमा ठूला मान्छे रुँदैनन् भन्ने मान्यता स्थापित भएको देखिन्छ, जसले गर्दा हामी आफ्नो पीडाव्यथा अभिव्यक्त गर्नबाट सधैँ वञ्चित छौँ । वास्तवमा मान्छे बन्न त नेपाल विद्युत प्राधिकरणका प्रबन्ध निर्देशक कुलमान घिसिङलेझैँ मिडियाको अगाडि भक्कानो फुटाउन जरुरी छ । यो व्यङ्ग्य हैन । मान्छे हुनुको राम्रो उदाहरण हुन् उनी ।
तपाइँले कहिल्यै बिचार गर्नु भएको छ ? हामी कमिलामाथि निर्ममतापूर्वक किन कुल्चन्छौँ ? कीराफटयाङ्ग्रामाथि किन झटारो हान्छौँ ? बस, यति कारणले कि यी जीवहरु आफ्नो पीडानुभूति व्यक्त गर्न सक्दैनन् ?
कुनै दिन मैले एक सम्पादकलाई लेखेको रोषपूर्ण प्रतिक्रिया पनि मान्छेलाई वस्तु मान्ने संस्कृतिको सन्दर्भसित मेल खान्छ । उक्त सम्पादकले मेरो कविता काटकुट पारेर थपथाप गरेपछि निक्कै लामो प्रतिक्रिया लेखेको थिएँ । यस्तो रोषपूृर्ण प्रतिकृया कि उक्त सम्पादकले भुले होलान्, तर म स्वयम्ले शायदै भुलौँला । विश्वास गर्नोस्, यदि सो सम्पादकले मेरो ठीक अघिल्तिर उभिएर मेरो बिचार मागेको भए म त्यति रुष्ट हुने थिइनँ । फरक यहीँनेर छुट्टिन्छ । सम्पादक सम्पादक नै हो । बस, उसको उपस्थिति र अनुपस्थितिले फरक पारेको । उसको उपस्थितिमा ऊ मान्छे–सम्पादक हो । तर, उसको अनुपस्थितिमा ऊ बस एक सम्पादक भयो । सम्पादक एक वस्तु (अब्जेक्ट) भयो ।
हामी सबै जना सामाजिक सन्जालको प्रयोग गर्छौँ, जुन कुरा उल्लेखनीय भएन । उल्लेखनीय कुरा भनेकोचाहिँ हामी के लेख्छौँ कमेन्टको रुपमा, जबाफको रुपमा भन्ने हो । तपाइँ हामीमध्ये धेरैले इन्टरनेटमा अति नै घिनलाग्दा कमेन्टहरु पढेको हुनुपर्दछ, अथवा हामी स्वयम्ले पनि लेखेको हुनुपर्दछ । अश्लील गालीहरु । जब हामी इन्टरनेटको माध्यमबाट त्यस्ता घिनलाग्दा कुराहरुले कसैमाथि प्रहार गर्छौँ, हाम्रो नजरमा सो व्यक्ति एक वस्तु (अब्जेक्ट) भइसकेको हुन्छ ।
इतिहास हेर्ने हो भने मान्छेलाई वस्तु मान्ने संस्कृति सबैभन्दा बढी दासप्रथा, कमलरीप्रथा, सतीप्रथा आदिमा देख्न सक्छौँ । नेपालमा चलेको गृहयुद्धताका पनि यस संस्कृति निक्कै फस्टाएको देखियो । अहिलेको सन्दर्भ हेर्ने हो भने सिरिया, अफगानिस्तान, इजरायल-प्यालेस्टाइन युद्ध आदिमा हामी मान्छेलाई वस्तु मान्ने संस्कृति निकै फस्टाएको देख्न सक्छौँ । धेरै मान्छे यस संस्कृतिलाई सन्नी लियोनको अनुहारमा पनि देख्ने गर्दछन् । यस संस्कृतिमा मान्छे सिर्फ वस्तु हो । मानवीय अनुभूतिविहीन वस्तु, मानौँ जसको कुनै मूल्य छैन ।
वस्तुलाई मान्छे मान्ने संस्कृति :
धेरै कमलाई थाहा हुनसक्छ, वस्तुले कसरी मान्छेको स्थान ओगटिरहेको छ ? वस्तु त्यतिबेला मान्छे बन्छ जब त्यसले मान्छेको माया पाउँछ, अथवा मान्छेको जस्तो व्यवहार पाउँछ, वस्तुको पनि मन भएजस्तै गरेर त्यसलाई आफ्नो मनमा स्थान दिइन्छ ।
म सानो उमेरदेखि नै नास्तिक बनेँ । हाम्रा हजुरबाले अनेक मन्त्र जप्दै ढुङ्गालाई पूजा गरेको देख्दा मलाई आश्चार्य लाग्थ्यो । खोलाखोल्सी, जङ्गल आदिइत्यादी स्थानहरुमा विभिन्न देवी देवताहरुलाई भोग दिने चलन मैले सानै उमेरदेखि देख्दै आएँ । पछि बजारतिर हरेक बिहान पिपलको बोटमा गएर पूजा गर्ने, अगरबत्ती बाल्ने गरेको देखेँ । वास्तवमा यी पूजारीहरु निर्जीव वस्तुलाई यति धेरै पूजा गर्छन् कि मानौँ ती वस्तु हैनन् । देवतालाई खुसी राखनुछ जसरी पनि । परिवारका सदस्य खुसी होऊन् नहोऊन् तर वस्तुलाई जसरी पनि खुसी बनाउनुछ ।
आजकल हामी सबै जना इन्टरनेट चलाउँछौँ । मान्छे भन्छन् संसार साँघुरो हुँदै गएको छ । तर यथार्थमा हामीबीच दूरी निक्कै बढ्दैगएको छ । हामी हाम्रो नजिकको मान्छेको नजिक त बसेका छौँ, तर संसार घुमिरहेका हुन्छौँ । हामीलाई हाम्रै छोराछोरीको त्यति याद आउँदैन जति हाम्रो मोबाइलफोनको याद आउँछ । यहीँनेर हामी सम्बन्ध विच्छेदमा कारकतत्वहरु खोतल्न सक्छौँ, बहुविवाहका कारणहरु भेटाउन सक्छौँ । अझ अतिवादका जराहरु पहिल्याउन सक्छौँ, जहाँ मान्छेहरु आफ्नो सिद्धान्त (वस्तु)लाई यतिधेरै माया गर्छन् कि सयौँ महिला विधुवा बन्छन्, त्यो केही हैन, सयौँ बालबच्चा टुहुरा हुन्छन्, त्यो केही हैन । वस्तुले मान्छेको स्थान ओगट्नु विनाशको सङ्केत बाहेक अरु के हुन सक्दछ ?
सारांश :
रिसाएको बेला मैले धेरै चोटि भित्तामा मुड्की बजारेको छु । ढुङ्गालाई फुटबल जस्तै हानेको छु । प्रेमपत्र जलाएको छु । मोबाइल फोन पछारेको छु । र, त्यसको ठीक उल्टो पीडामा भित्तामा घोप्टो परेर धेरै रोएको छु । ढुङ्गालाई पनि सजावटको सामानझैँ आँगनमा सजाएको छु । प्रेमपत्रहरु चुमेको छु । आफ्नो मोबाइल फोनलाई सिरानीमा राखेर शान्तिले निदाएको छु ।
अब आफै पहिचान गर्नोस् : कुन ‘मान्छेलाई वस्तु’ र कुन ‘वस्तुलाई मान्छे’ मान्ने संस्कृति हो ? र, यी दुईथरी संस्कृतिले हाम्रो जीवनमा कस्तो खालको भूमिका खेल्दै अाएका छन् ?
१९ मे, २०१७, केएसए
Comments
Post a Comment