के यो कविताको फाँटमा भ्रमको खेती होइन ?

— पञ्च विस्मृत
✍By Pancha Vismrit

कवि, कथाकार प्राज्ञ विवश पोखरेल र कवयित्री टीका आत्रेय दुवै मेरा छिमेकी हुन् । इटहरीसँग मेरो पुरानो नाता छ, जहाँका कुनाकुना साहित्यको एक विद्यार्थी भएर बामे सर्दै हिँडेका दिनहरु स्मृतिमा ताजा छन् । टीका आत्रेय त्यही उर्वर भूमिमा जन्मिएको नाम रहेछ । मैले त्यसरी बामे सर्दै हिँड्दाको समय हात समाएर डोर्याउने थुप्रै दाइहरु थिए । विवश दाइ एक थिए । मेरो प्रथम प्रकाशित कृति ‘नदेखिएको आकाश’को सम्पादन विवश दाइबाटै भयो पछि । मलेसियाबाट प्रकाशित भएको गोरखाली वेदना (साहित्यिक सँगालो)को लागि पनि ठूलो सहयोग भयो ।

यो शब्द दौडको उद्धेश्य उक्त दुई कविसँगको आफ्नो सम्बन्धबारे चर्चा गर्नु भने हैन । विवश दाइको ‘बग्दै बग्दै जाने छोरासँग’ कविता प्रकाशित भएको र सामाजिक सञ्जाल लगायतका मीडियामा भाइरल भएको वर्षदिन पुग्न लागेको अवस्था छ । यस्तोमा कवि प्रोल्लास सिन्धुलीयले “के यो कविताको चोरी हैन ?” भन्ने प्रश्न उठाएपछि, र त्यस प्रश्नले निम्त्याएका तीता, नमीठा प्रतिक्रियाहरु पढेपछि मन शान्त रहन सकेन । यस्तोमा पनि तठस्थ भएर बस्नु एक साहित्यको विद्यार्थीको धर्म हुनै सक्दैन भन्ने मान्यताले निम्त्याएका केही तर्कहरु मेरो मनमा छन् ।

आजकल रचना चोरीका धेरै उदाहरणहरु पाइन्छन् । जय प्रकाश जय नामको एक हिन्दी लेखक लेख्छन्— मैले यस्तो घटना पनि देखेको छु कि एक ठूला कविको कविता उनले श्रोतालाई सुनाउनअगाडि उनकै अगाडि वाचन गरियो । त्यसको बारेमा सोधपुछ गर्दा चोर कवि भन्छन्, “रामको नाम लिएर त दुनियाँ जिइरहेको छ, तपाइँको एउटा कविता मैले वाचन गरिदिँदैमा कुन आपद् आइलाग्यो ?”

खोज्दै जाने हो भने नेपालमा रचना चोरीका थुप्रै उदाहरणहरु फेला पार्न सकिन्छ । तर अधिकांशको प्रकृति उक्त हिन्दी लेखकले उल्लेख गरे भन्दा फरक प्रकृतिका पाइन्छन् । नेपालमा भेटिएका चोरीका प्रकृति भनेको एउटा रचनाकारले रचना गरेको रचना अर्काको नाममा प्रकाशित हुनु हो । तर यसलाई चोरी नै भनिहाल्नु भन्दा पहिले थोरै अनुसन्धान गर्न भने जरुरी हुन्छ । कारण दिन्छु, सन् २०१४ तिर एउटा समीक्षा लेखेको थिएँ, भीष्म उप्रेतीकृत ‘हतार छैन हतार छ’ निबन्ध सङ्ग्रहको । जुन मलेसियाबाट प्रकाशित नेपाल पृष्ठभूमि साप्ताहिकमा प्रकाशित भयो । तर अर्कैको नाममा । तसबिर मेरो तर महेश सुमनको नाममा प्रकाशित भए पनि महेश सुमनको त्यसमा कुनै दोष भने थिएन । पत्रकार मित्र देवेन्द्र सुर्केलीले फेसबुक स्टाटसमार्फत टाइपसेटिङ्गको क्रममा गल्ती भएको कुरा अवगत गराइसकेका थिए । यसबाट ‘ह्यूमन एरर’बाट पनि यस्ता खालका दोषहरु देख्नमा आउँछन् भन्ने कुरा बुझ्न सकिन्छ ।

रचना चोरी अथवा साहित्यिक चोरी अथवा अङ्ग्रेजीमा ‘प्लेगरिज्म’ (Plagiarism) भनेको मूलत: कुनै लेखकको लेखरचना वा कृति आफ्नैजस्तै गरेर आफ्नो नाममा प्रकाशित गर्नु हो । कुनै लेखकको विचार र अनुभूतिलाई समेत आफ्नो नाममा बनाउनुलाई प्लेगरिज्म भनिन्छ । लेखरचना या कृतिको बारेमा कुरा प्रष्ट छ । विचार र अनुभूतिबारे अलिक प्रष्ट हुन जरुरी छ । अभिनेता शाहरुख खानले भन्ने गरेको “धन कमाऊ अनि मात्र दार्शनिक बन” भन्ने अभिव्यक्ति उनको निजी दर्शन, विचार या अनुभूति हो । त्यही अभिव्यक्ति यदि कसैले आफ्नो नाममा बनायो भने त्यो चोरी हुन्छ, प्लेगरिज्म हुन्छ । प्लेगरिज्मको कुरा गर्दा कुनै लेखरचना अथवा सृजना कुनै कुरामा आधारित (Based on/Inspired by/Adaptation of) पनि हुन सक्छन् भन्ने कुरा बिर्सन हुन्न । अझ कुनै सृजनाको विनिर्माण (Deconstruction) समेत गरिएको हुन सक्छ । तर तिनको बारेमा खुलाउन आवश्यक छ । यस्तोमा प्रतिलिपि अधिकारबारे समेत सजग हुन  जरुरी हुन्छ ।

तर के ‘बग्दै बग्दै जाने छोरासँग’ कविता चोरी हो ?

‘चोरी’मा पुग्नु भन्दा अगाडि यो एउटा आरोप हो भन्ने कुरामा सहमत होऔँ । त्यो पनि गम्भीर आरोप । किनभने चोरी शब्द एक कटु शब्द (Strong word)  हो । यसलाई प्रयोग गर्नअगाडि प्राज्ञ विवश पोखरेलको नेपाली साहित्यमा कति योगदान रहेको छ भन्ने कुराको नापतौल गर्न आवश्यक थियो । वाणी प्रकाशन विराटनगर, गुरुकुल आदि साहित्यिक संस्थाहरुसँग जोडिएको, आधा दर्जन भन्दा बढी कृतिका स्रष्टा विवश पोखरेल नाम करोडपति नाम हो । एक करोडपतिलाई फुस्रे गफ हाँक्ने चिया पसलमा चोरीको आरोप लाग्नु कति पनि तर्कसङ्गत देखिँदैन । अथवा त्यस्तो स्वनामधन्य सर्जकलाई अर्काको रचना चोरी राख्न आवश्यक छ जस्तो लाग्दैन ।

अथवा यो अनुभूतिजन्य कुरा भयो । अब विवश पोखरेलको ‘बग्दै बग्दै जाने छोरासँग’ र टीका आत्रेयको ‘आँसुको कोसीमा जीवनको अन्त्येष्टि’लाई तथ्यपरक आँखाले हेरौँ । त्यस भन्दा अगाडि ल मान्यौँ कि कवयित्री टीका आत्रेयले धनकुटाको साहित्यिक कार्यक्रमको लागि हिँड्दा बाटोमा आफ्नो ‘आँसुको कोसीमा जीवनको अन्त्येष्टि’ शीर्षकको कविता सुनाएकै हुन् । र, सुन्नेहरुमा प्राज्ञ विवश पोखरेल उपस्थित थिए । अथवा उनले पनि सुने । त्यसो भए उनले टीका आत्रेयको कविता हुबहु सारेर आफ्नो नाममा प्रकाशित गरेका हुन ? त्यस्तो त देखिँदैन । अझ दुवैका कवितालाई एउटै ठाउँमा राखेर हेर्ने हो भने पनि ‘टुप्पो फेद’ केही पनि मिल्दैन ।

समानता भनेको दुवै कविले छोरालाई सम्बोधन गरेका छन् । र, दुवै कविताको प्रमुख पात्र भनेको आमा हो । ‘बग्दै बग्दै जाने छोरासँग’ कवितामा एक सुकुमबासी समस्याको गन्ध छ, गरिबी छ । यसले देशको रानीतिलाई छोएको छ । यो कविता निक्कै लामो र विस्तृत रुपमा लेखिएको छ । सबैभन्दा मन छुने बिदाइको आँसु छ । ‘आँसुको कोसीमा जीवनको अन्त्येष्टि’ कवितामा आफ्नो भोलिबारे सम्झेर तर्सिएको आभास छ । निक्कै छोटो लाग्ने यस कवितामा पनि बिदाइको आँसु छ जसले छुन्छ । दुवै कवितामा आमाको वात्सल्य छ । र, दुवै कविताको सन्देश भनेको गरिब सुकुमबासीहरुले मर्दापर्दा माटो सम्म पनि पाइँदैन भन्ने नै हो ।

यी समानताहरुलाई हेर्दा ‘इन्स्पायर्ड’सम्म भएको हो कि भन्न सकिन्छ । तर यसलाई चोरी भन्न सकिने कुनै आधार छैन । यी दुवै कविता नेपाली भाषामै सबैले बुझ्ने भाषामै लेखिएका छन् । सामान्य लेखपढ मात्र गर्न जान्नेले पनि यी कविता कति मिल्दाजुल्दा छन् भन्ने कुरा सजिलै भन्न सक्छन् । त्यसैले यी दुई कविताको मुन्तिर अनावश्यक र नकरात्मक कमेन्ट लेख्दै उफ्रिनुको कुनै तुक देखिँदैन ।

धेरैले ‘थिम’को कुरा गरेका छन् । ती थिमको कुरा गर्नेहरुलाई मेरो प्रश्न छ— के तपाइँहरु चलचित्र त हेर्नुहुन्छ ? उपन्यास, कथा पढ्नुहुन्छ ? अधिकांशले देखाउने भनेको त सत्यको जीत र असत्यको हार नै हो नि ? लव स्टोरीको कुरा गर्ने हो भने पहिले देखादेख, प्रेम, झगडा, विछोड र त्यसपछि मिलन, त्यही हैन र ? बस, भिन्न पात्र, भिन्न भूगोल, भिन्न चरित्र, भिन्न संवाद आदि कुराहरुलाई मिलाएर पाठक, दर्शकलाई देखाउने गरिन्छ । यसमा थप कुरा, अधिकांश नेपाली वलिउडका ‘डाइहार्ट’ फ्यान छौँ । वलिउड चलचित्रको एउटा ट्रेण्ड छ । त्यो के भने कुनै एक खालको कथाको चलचित्र हिट भयो भने अन्यले पनि त्यही खालको कथामा चलचित्र बनाउने गर्छन् । जस्तो प्रेम कथापछिका ट्रेण्ड भनेको सुपरहिरो, स्पोर्टस् र चोरीको हो । तर कसैले पनि चोरीको कुरा गरेको पाइँदैन ।

ती दुई कवितालाई पनि यही दृष्टिकोणले हेर्न जरुरी छ । 

र, सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण र सबैले बुझ्नु पर्ने कुरा भनेको चाहिँ यी दुवै कविता एउटै घटनामाथि लेखिएका हुन् । वि. सं. २०७४ को बर्खामा तराईका प्राय: भूभाग बाढीका कारण जलमग्न भएका थिए । यति जलमग्न कि सप्तरी जिल्लाको कुलारी गाउँका देव कुमार सदाले आफ्नो पाँच वर्षीय छोराको शव गाढ्ने जग्गा समेत पाएनन् । आफ्नो छोरा कमल सदाको शव गाढ्ने जग्गा नपाएपछि उनले कोसी नदीमा बगाएका थिए । त्यसरी बगाउँदै गरेको तसबिर नरेन्द्र श्रेष्ठ भन्ने व्यक्तिले खिचेका थिए, जुन इन्टरनेटमा यति भाइरल भइदियो कि सो तसबिरले थुप्रै स्रष्टाहरुको मन छोयो, र तयसमाथि थुप्रैले कविता लेखे । जसरी आएलान नामक तीन वर्षिय सिरियन बच्चाको मृत तसबिर भाइरल भएपछि विश्वका विभिन्न स्रष्टाहरुले आफ्नो कलमको निब घोट्ने काम गरे । आएलानको शव समुद्रको किनारमा भेटिएको थियो । देश विदेशका स्रष्टाहरुलाई विश्वमा घटित विभिन्न घटनाहरुले भित्रैदेखि छुने गर्दछ । र, त्यही घटनामा आधारित सृजनाहरु पस्कने गर्दछन् । त्यसरी एउटै घटनाबाट प्रेरित भएर लेख्दा भन्न खोजेका धेरै कुराहरु मिल्न सक्छन् । बाँढ्न खोजेको सन्देश मिल्न सक्छ । एक दुई शब्दहरु समेत मिल्न सक्छन् । अथवा थिम मिल्न सक्छ ।

त्यसरी नै लेखिएका थिए ‘बग्दै बग्दै जाने छोरासँग’ र ‘आँसुको कोसीमा जीवनको अन्त्येष्टि’ ।

र, थिम मिल्दैमा चोरी शब्द प्रयोग गरिहाल्न कतिको जायज कुरा हो ? एक स्रष्टाको मान, प्रतिष्ठामाथि आँच आउनेगरि त्यसरी आरोप लगाउन त्यस्तो के कुराले प्रेरित गर्दछ ? कि कविताको फाँटमा भ्रमको खेती गर्न खोजिएको हो ? यस्तो खेतीले कुनै फल दिँदैन भन्ने कुरा बुझ्नु पर्छ कि पर्दैन ?

अँ, “के यो कविताको चोरी हैन ?” र “के यो कविताको फाँटमा भ्रमको खेती होइन ?” दुवै शीर्षक झण्डै मिल्नगएछन् है । कतै यो शीर्षक-चोरी त भएन ?



000

१३ जुलाई, २०१८, केएसए 

प्रकाशित : 

: स्वदेश नेपाल डट्कम

: पूर्वाञ्चल दर्पण मासिक, २०७५, साउन

यस ब्लगका सबै रचनाहरू - All Posts

You might also like: 

४, मेरो आँखामा ‘प्रभास’को प्रथम कविता
३, कविता–चिन्तन 
२, कवितामा लाइनब्रेक भनेको के हो ?
१, हजार शैली कविताका

Comments on this Article:
-----------------------

By Prollas Sindhuliya:

पञ्चजी,

तपाईंको गम्भीर विश्लेषणको म प्रशंसा गर्दछु । निकट सम्बन्धी हुँ भन्ने प्रमाण दिएर पनि तपाईंले निष्पक्ष बन्ने कोसिस गर्नुभएको रहेछ यसमा । खासमा मैले बोल्नुपर्ने केही छैन, मेरो जे विचार हो, त्यही आएको छ तपाईंको पनि । तपाईंकै शब्दमा Based on/Inspired by/Adaptation of को माग गर्दछ विवशको कविताले । उनले त्यत्ति स्वीकारिदिएको भए कुरा पोहोरै सिद्धिन्थ्यो । मैले पोहोरै पनि यो विषय उठान गरेको थिएँ । दुइटा कविता सँगै राखेर शब्दशब्द दाँज्दा ‘चोरी नै हो’ भन्ने हिम्मत म पनि गर्दिनँ । यो चोरी होइन, डकैती हो । अर्काको कविताको थिम हाकाहाकी लिनु भनेको एक प्रकारको डकैती नै हो । विवश पोखरेलजस्ता प्रखर र आफैँ सक्षम व्यक्तित्वले त्यसो गरेको पटक्कै सुहाएन । झन् आफूभन्दा अनुजको त्यसो गर्नु त ठूलोले बच्चासँग खोसेर खानुजत्तिकै हो । यौटा कुरामा फेरो पर्यो— विवशजस्ता साहित्यमा विशिष्ट योगदान गरिसकेको व्यक्तित्व, सर्जक, आफैँ विषय खोज्न सक्नेले अनुजले लेखिसकेँ भनेर सुनाएकै विषयमाथि लुब्धो हुनुनहुने मेरो तर्क, विवशजस्ता गतिला मान्छेले, तपाईंको भाषामा करोडपति (साहित्यिक व्यक्तित्वकै मापन गर्नुभएको होला) ले जे गरे पनि अरूले औँला उठाउनै नहुने तपाईंको विचार । अहिलेसम्मको राम्रो मान्छेले अपर्झट नराम्रो गर्यो भने नराम्रो भन्नै नहुने यो तर्क त्यति वैज्ञानिक भएन कि !

अर्को कुरा, बीसौँ वर्षदेखि चिनजान भइआएको व्यक्तित्वलाई धक्का पुग्ने गरी चिन्दै नचिनेको कविको पक्षमा अर्को कविले किन बोल्यो होला ? त्यो तपाईंले पक्कै बुझ्नुभएको हुनुपर्छ । अन्याय राम्रोले गरोस् वा नराम्रोले, चिनेको गरोस् या नचिनेकोले, आफ्नोले गरोस् या पराईले, हामीले त्यसको विरुद्ध बोल्ने हिम्मत गर्नैपर्छ । विवश पोखरेलको चित्त दुखाएर मलाई केही फाइदा हुने वाला छैन । मैले त त्यस्तो व्यवहार कहीँ, कसैले, कसैमाथि नगरून् भन्ने खबरदारी गर्नमात्र त्यो हिम्मत गरेको हुँ । विवशजीलाई अतिरिक्त चोट पर्न गएको छ । उनले त्यस्तो गर्ने दुस्साहस नगरेको भए उनीमाथि अनाहक औँला उठाउन हामी पनि बाध्य हुने थिएनौँ ।

यो लेखमा आफ्नो मान्छेमाथि पर्न गएको आघातप्रति समवेदना व्यक्त गर्दैगर्दा पनि तपाईंको आशय भने अन्यायको विपक्षमै देखिएको छ । तपाईंलाई धन्यवाद छ ।

Replied by Pancha Vismrit:

कविज्यू, हाम्रा विचारहरु नमिल्न सक्छन्, किनभने हामीले देखेको सत्य एउटै नहुन सक्छ । हामी मान्छे भनेकै सत्यको आ–आफ्नै भर्सन लिएर बाँचेका प्राणी हौँ । त्यसो भएर यही नै सत्य हो भनेर ठोकुवा गर्न पनि त सकिएन । यहाँको कमेन्टमा केही सवालहरु छन् । तर मेरो सानो लेखभित्र सम्पूर्ण सवालका जवाफहरु पनि छन् भन्ने मलाई लाग्दछ ।

कुनै विवाद यस्ता हुन्छन् जसको निचोड निस्कन समय लाग्छ । र, निचोड तुरुन्तै निकाल्नु पर्छ भन्ने पनि हुँदैन । यो यस्तै खालको विवाद हो । त्यसैले विवाद जारी रहनेछ ।

म साहित्यको एक सानो विद्यार्थी मात्र हूँ । यस विवादको क्रममा केही सिक्ने मौका पाइन्छ कि भन्ने आशा राख्दछु । धन्यवाद ।

Last updated on: 14-April-2020